What follows is a Persian translation of Gregory Crane’s “Achilles and Odysseus, formulaic counterparts of Tweedle-Dee and Tweedle-Dum”, available online at: https://continuum.fas.harvard.edu/achilles-and-odysseus-formulaic-counterparts-of-tweedle-dee-and-tweedle-dum/. The translation is made available here courtesy of Farnoosh Shamsian.
آخیلئوس و اُدوسئوس، همتایان الگومند دوقلوهای آلیس در سرزمین عجایب
گرگوری کرین
برگردان فارسی: فرنوش شمسیان
در این مقاله مختصرا به نکته‌ای اشاره می کنم که اخیراً توجه‌ام جلب کرده و من را شگفت زده ساخت، و امیدوارم در آینده نزدیک به تفصیل در این موضوع کاوش کنم: نام های یونانی Ἀχιλλεύς و Ὀδυσσεύς، از نقطه نظر وزن شعر، دقیقاً معادل هستند. تعداد هجاهای آنها یکسان است (3). هر دو با یک مصوت شروع می شوند (بنابراین تأثیر یکسانی بر کمیت مصوت های قبلی دارند). هر دو به -εύς ختم می شوند و شبیه به هم صرف می‌شوند. هر دو حتی به دو صورت Ἀχιλεύς و Ὀδυσεύς نیز ضبط شده‌اند که از نظر وزن شعر دو هجای کوتاه دارند و بنابراین می‌توانند در (همان) بخش اضافی یک سطر هگزامتر هومری قرار گیرند. این دو نام از منظر وزن شعر کاملا یکسان هستند.
وقتی به دنبال نام‌هایی با وزن مشابه در ایلیاد و ادیسه‌ی هومری می‌گردیم، برابری وزنی این دو نام بیشتر به چشم می‌آید. جستجوی مدخل‌های اسامی مختلف موجود در درخت‌بانک‌های پرسئوس برای حماسه‌های هومری(1)، ۶۱ مدخل فرهنگ لغت را شناسایی می‌کند که با حرف بزرگ شروع شده و به -εύς ختم می‌شوند. از این تعداد، تنها هشت نام به لحاظ وزنی با Ἀχιλλεύς و Ὀδυσσεύς برابرند:
Ἀλωεύς، و Ἐρεχθεύς، و Ἐλατρεύς، و Ἐνυεύς (که فقط در صورت صرف‌شده‌ی Ἐνυῆος آمده است)، و Ἐνιπεύς (در صورت صرف شده‌ی Ἐνιπῆος)، و Ἐρετμεύς، و Ὀτρυντεύς (در صورت صرف‌شده‌ی Ὀτρυντῆϊ).
این هشت نام، در مجموع ۱۱ بار در ایلیاد و ادیسه‌ی هومری تکرار شده‌اند. نام آخیلئوس ۳۸۲ بار، اُدوسئوس ۷۱۳ بار، و هر دو در مجموع ۱۰۹۵ بار ظاهر می شوند – تقریباً ۱۰۰۰ بار بیشتر از هر یک از آن هشت نام دیگر که مانند نام اُدوسئوس و آخیلئوس از ترکیب مصوت کوتاه + هجای بلند + εύς تشکیل شده اند. هیچ یک از این هشت نام به شکل‌هایی هم‌وزن Ἀχιλεύς و Ὀδυσεύς، یعنی صورت‌هایی که ترکیبی از مصوت + هجای کوتاه + εύς باشند، دیده نمی‌شوند.
شاید پیش از این متوجه شده بودم که قهرمانان کلیدی دو حماسه هومری نام‌هایی هم‌وزن دارند، اما مطمئناً تصوری نداشتم که این شباهت چقدر نامعمول است. از زمان پژوهش‌های میلمن پری (Milman Parry) در مورد نام‌ها و لقب‌های هومری، بسیاری از ما فرض را بر این گرفتیم که نام‌های قهرمانان هومری به گونه‌ای طراحی شده‌اند که از نظر وزن شعر قابل تعویض باشند – βοὴν ἀγαθὸς Διομήδης و βοὴν ἀγαθὸς Μενέλαος به لحاظ وزنی درست هستند زیرا Διομήδης و Μενέλαος با یک همخوان شروع شده و پس از هجاهای کوتاه+کوتاه+بلند، هجای پایانی می‌آید که به سطر پایان می دهد (و بنابراین همیشه طولانی است).
دو احتمال به ذهنم می رسد. احتمال اول، که باعث شگفتی خواهد بود و فکر می‌کنم نیاز به بررسی بیشتر دارد، این است که دو پهلوان بزرگ حماسه‌ی هومری از همان ابتدا به عنوان نمایندگان دو رویکرد مکمل به برتری پهلوانانه با هم تکامل یافته‌اند. البته آخیلئوس و اُدوسئوس ریشه در پیش از ایلیاد و ادیسه دارند و محصول سنت‌های بسیار قدیمی‌تری هستند. با این حال، این پرسش کاملاً بر خلاف تمایل شخصی‌ام در ذهنم شکل گرفته است که آیا این دو نام در یک زمان یا در واکنش به یکدیگر شکل گرفته‌اند یا خیر. آیا یکی از آنها همان پروفسور موریارتی (Dr. Moriarty) است که برای بازی در نقش یک شخصیت مقابل شرور برای شرلوک هلمز ظاهر شد؟ برای من دور از ذهن است که چنین چیزی درست باشد، اما صورت بسیار نامعمول این دو اسم در کنار برابری دقیق وزنی آنها توجه‌ام را جلب می کند و برایم مایه‌ی تعجب است.
نتیجه‌گیری دوم بسیار ساده‌تر است: اگر اسامی آخیلئوس و اُدوسئوس از نظر وزنی یكسان باشند، صفات و القاب آنها باید تنها زمانی متفاوت باشد که سنت [شعر شفاهی] نکته‌ای مهم را بیان می‌كند. با این حال وقتی لقب‌های مرتبط با این دو پهلوان را با هم مقایسه می کنیم، تفاوت‌های واضحی می‌بینیم. فهرست زیر بر مبنای داده‌هایی است که در درخت‌بانک‌های پرسئوس برای ایلیاد و ادیسه در دسترس داریم. در این فهرست هر واژه‌ای که در درخت‌بانک به عنوان صفت برای اُدوسئوس یا آخیلئوس به کار رفته گردآوری شده است:
| اُدوسئوس: 34 | آخیلئوس: 27 |
| δῖος 103 | δῖος 57 |
| πολύμητις 59 | ὠκύς 36 |
| θεῖος 30 | ποδαρκής 19 |
| πολύτλας 26 | ἐπιείκελος 6 |
| πολυμήχανος 22 | δαίφρων 5 |
| διογενής 11 | ταχύς 5 |
| ἀντίθεος 10 | φαίδιμος 5 |
| ταλασίφρων 9 | πτολίπορθος 4 |
| ἀμύμων 9 | φίλος 4 |
| πτολίπορθος 8 | μεγάθυμος 3 |
| δαίφρων 8 | θεοείκελος 2 |
| φαίδιμος 5 | ἀμύμων 2 |
| ποικιλομήτης 5 | ποδώκης 2 |
| ἀτάλαντος 4 | θεῖος 2 |
| μεγαλήτωρ 4 | πελώριος 2 |
| φίλος 3 | ποδάρκης 1 |
| πολύαινος 3 | ἄρειος 1 |
| ἐσθλός 3 | ἀγαυός 1 |
| τλήμων 2 | φέρτατος 1 |
| δουρικλειτός 2 | ὄβριμος 1 |
| κλυτός 2 | κλυτός 1 |
| αὐτός 2 | κυδάλιμος 1 |
| Ἰθακήσιος 2 | δουρικλειτός 1 |
| κυδάλιμος 2 | κρατερός 1 |
| δύσμορος 1 | ἴσος 1 |
| πολύφρων 1 | ὀλοός 1 |
| πολύτροπος 1 | Πηλείδης 1 |
| θρασύς 1 | |
| μεγάθυμος 1 | |
| ἄλλος 1 | |
| πόλυτλας 1 | |
| δύστηνος 1 | |
| ἀγακλυτός 1 | |
| πτολιπόρθιος 1 |
نتیجه‌ی نهایی هم قابل‌پیش‌بینی و هم غافلگیرکننده است. دور از انتظار نیست که القاب عام مانند δῖος و φαίδιμος یا حتی δαίφρων در مورد هر دو پهلوان به کار رفته باشد. هر دو پهلوان πτολίπορθος هستند، و بسامد نسبی این صفت (۸ بار در مقابل ۴ بار) با بسامد به کار رفتن نام آن دو تناسب دارد (زیرا نام اُدوسئوس دو برابر نام آخیلئوس آورده شده است). در عین حال، برخی از القاب که ممکن است آنها را به عنوان ویژگی‌های عمومی ببینیم که می‌توان برای هر قهرمانی به کار برد، به یک سو یا آن‌طور متمایل می‌شوند. چرا صفت διογενής یازده بار در توصیف اُدوسئوس به کار رفته، در حالی که این مفهوم ظاهرا متعارف هرگز در مورد آخیلئوس به کار نرفته است؟ چرا صفت θεῖος سی بار و ἀντίθεος ده بار برای اُدوسئوس به کار رفته است – دو صفتی که به نظر کاملا تزیینی می‌رسند- در حالی که θεῖος و ἀντίθεος هرگز در مورد آخیلئوس به کار نرفته‌اند؟
با این حال، نگاهی دقیق‌تر نشان می‌دهد که سنت تا چه حد این دو شخصیت را که نام‌شان از نظر وزنی برابر است، به وضوح متمایز می‌کند. اُدوسئوس پنجاه و نه بار با صفت πολύμητις، بیست و دو بار با صفت πολυμήχανο، و پنج بار با صفت ποικιλομήτης توصیف شده است. او همچنین بیست و شش بار πολύτλας، نه بار Ταλασίφρων، و دو بارτλήμων است.
هیچ یک از این هشت لقب که در مجموع ۱۲۶ بار برای اُدوسئوس به کار رفته‌اند هرگز برای توصیف آخیلئوس استفاده نشده‌اند. در مقابل، متوجه می شویم که آخیلئوس ὠκύς (سی و شش بار)، ποδαρκής (نوزده بار)، ταχύς (پنج بار) و ποδάρκης (یک بار) است. هیچ یک از این القاب، که در مورد آخیلئوس ۶۱ بار به کار رفته‌اند، هرگز اُدوسئوس را توصیف نمی کنند. در ضمن توجه داشته باشید، بسامد لقب‌های متمایز برای هر پهلوان (۱۲۳ بار در مقابل ۶۱ بار) با بسامد نام‌هایشان متناسب است (اُدوسئوس ۷۱۳ بار و آخیلئوس ۳۸۲ بار).
اُدوسئوس هوشمند است و اُدوسئوس تحمل مجازات را دارد. آخیلئوس چابک است. در فرهنگ عام ورزشی آمریکای سال ۲۰۲۲، اُدوسئوس بازیکن فوتبالی حیله‌گر است که می‌تواند از ذهن خود برای گول زدن دیگران استفاده کند و با سرسختی خود در تحمل مشقت‌ها به موفقیت برسد. آخیلئوس بازیکن خط حمله‌‌ای است که دوان دوان ضربه‌ی مهلک را وارد می کند، در حالی‌که بازیکنان غول‌پیکر خط دفاع، نفس‌نفس‌زنان از به چنگ‌آوردن او باز می‌مانند.